Het vertrouwen in de Nederlandse samenleving is de afgelopen jaren afgenomen, een trend die ook in andere landen te zien is. Burgers vertrouwen de overheid én elkaar steeds minder. Daarom stond het World Economic Forum in Davos deze week in het teken van ‘Rebuilding Trust’ (Vertrouwen Herstellen), waar ook koningin Máxima en premier Mark Rutte aanwezig waren.

Waarom is het herstellen van vertrouwen zo belangrijk? Omdat wantrouwen leidt tot slechtere relaties en samenwerking, asociaal gedrag en verminderde betrokkenheid tussen mensen en groepen. Het vergroot wederzijdse vooroordelen, conflicten, polarisatie en extremisme. En het uiteindelijke resultaat is dat een samenleving uit elkaar kan vallen. Alleen: hoe herstel je vertrouwen?

Vroeger was vertrouwen verbonden aan mensen. Je kon vertrouwen ‘verdienen’ door je aan je woord te houden, afspraken na te komen en een integer persoon te zijn. De samenleving werd echter steeds complexer door verstedelijking en globalisering. Tegelijkertijd creëerden de aanslagen van 11 september 2001 de behoefte aan een meer ‘objectieve’ vorm van vertrouwen, los van mensen, die immers soms niet te vertrouwen bleken.

De opkomst van statistieken, machines en automatisering bood uitkomst en introduceerde een nieuw soort vertrouwen; niet in mensen, maar in systemen, procedures en in getallen. De vrijheid van leerkrachten en zorgverleners werd ingeperkt en vervangen door procedures en protocollen gebaseerd op rapporten en statistieken. Passagiers op luchthavens konden vroeger gewoon doorlopen, maar sinds 9/11 moeten ze nu al 22 jaar lang ‘tijdelijk’ hun naakte lichaam laten scannen in een rond beveiligingshokje voordat ze aan boord mogen. De boodschap: andere mensen zijn niet te vertrouwen, het is beter om ze te controleren.

Maar omdat het nog steeds mensen waren die de procedures uitvoerden en de systemen bedienden, bleven mensen en vertrouwen centraal staan. In een gesprek kon je uitleggen dat je liever niet door de bodyscanner ging omdat je zwanger bent, of dat de lage Cito-score van je kind veroorzaakt werd door een sterfgeval. Maar door de komst van steeds krachtigere en goedkopere sensoren, big data en algoritmes worden beslissingen steeds vaker automatisch genomen, zonder tussenkomst van subjectieve, dure en soms onbetrouwbare medewerkers. Nu is zelfs het laatste beetje menselijk vertrouwen overbodig geworden.

En zo ontstaat een ontmenselijkte samenleving, die wordt aangestuurd door gezichtsloze, bureaucratische instellingen en hun computersystemen die onpersoonlijke standaardregels toepassen. Een maatschappij die niet langer functioneert op basis van vertrouwen, maar op basis van mechanisch bewijs. De geautomatiseerde bodyscanner op het vliegveld zal vragen: ‘kunt u bewijzen dat u zwanger bent?’ En het Cito algoritme zal het resultaat pas heroverwegen na het uploaden van een geverifieerde overlijdensakte. De beveiliger en de leraar worden gereduceerd tot machteloze omstanders, die samen met de passagier en het schoolkind zenuwachtig naar het scherm kijken, in afwachting van de beslissing van de almachtige computer.

Deze mechanistische benadering is misschien kosteneffectief, maar gaat ten koste van het vertrouwen tussen mensen, dat wordt vervangen door de uitkomsten van een machine, de ‘ultieme buitenstaander’ die waarheid en objectiviteit symboliseert. Zo hebben we onbedoeld een maatschappij gecreëerd waarin efficiëntie belangrijker is dan empathie en controle belangrijker dan compassie, en waarin mensen niet worden bekeken door een lens van vertrouwen, maar vanuit een diep technologisch geïnstitutionaliseerd wantrouwen. Dit is een van de belangrijkste oorzaken van het afnemende menselijke vertrouwen.

En daar waren ze dan, onze wereldleiders in Davos. Niet om te praten over het misschien toch maar niet invoeren van het verplicht scannen van gezichten van iedereen die naar de Europese Unie reist, of om terug te komen op de plannen van de Europese Commissie om alle chats, audio- en videogesprekken van alle Europese burgers te gaan scannen op strafbaar materiaal, waarbij elke burger en toerist als potentiële crimineel wordt behandeld. Nee, voor één week lang ging het over hoe het vertrouwen van de burgers terug te winnen. Maar dat is dus de verkeerde vraag. Want hoe kan vertrouwen gedijen in een bodem die vergiftigd is door een systeem van alomtegenwoordig wantrouwen?

En dus moeten, om het vertrouwen te herstellen, de systemen die wantrouwen creëren eerst worden ontmanteld. Dat betekent leraren en zorgverleners hun autonomie teruggeven, de controles op mensen weer wat versoepelen en geen gezichtsscans en scans van ieders persoonlijke communicatie invoeren, maar ze afschaffen. En daarvoor hebben we de wereldleiders uit Davos nodig. Daarom stel ik voor dat het World Economic Forum volgend jaar niet gaat over ‘Vertrouwen Herstellen’, maar over ‘Minder Wantrouwen’.

Deze column verscheen vandaag in De Volkskrant.