In het openbaar uitgesproken op 2 september 2013, in het Engels, ter gelegenheid van de opening van het Academische Jaar 2013-2014 op de Technische Universiteit Eindhoven – negende jaar op rij de beste Technische Universiteit van Nederland volgens de Keuzegids Universiteiten 2013 –, op verzoek van de vijf studenten van het organiserende comité. Het thema ‘Appetite for Ambition’ was gegeven, en het speciale verzoek was om in de speech ook kort iets te vertellen over Apple/Steve Jobs.

Dames –gelukkig wéér in een groter aantal aanwezig dan vorig jaar– en heren, studenten en academische staf, hartelijk dank voor jullie uitnodiging die ik zes maanden geleden al mocht ontvangen, waaruit de hoge ambitie en grote mate van voorbereiding voor deze bijzondere dag blijkt, die in alle facetten van de organisatie terug te zien is. Niets minder dan grote complimenten zijn op z’n plaats.

Appetite for ambition is een uitstekende keuze van de vijf studenten in het organiserende comité en de vele mensen die ongetwijfeld hebben bijgedragen aan de totstandkoming van het thema, maar ook een lastige keuze:

Zowel appetite als ambition zijn begrippen die in dienst staan van iets anders, je kunt niet ambitieus zijn zonder doel, zonder iets dat je wilt bereiken.

En alleen áls je dat héél gráág wilt bereiken, ontstaat het onverzadigbare verlangen dat blijft totdat het doel is bereikt, als een golfslag, of misschien is hartslag meer op z’n plaats op een universiteit waar gezondheid een van de strategische aandachtsgebieden is.

Maar dan moet je wel weten wat je wílt bereiken. Maar hoe ontdek je wat je wilt bereiken? Wat wíl je bereiken? 

Je kunt proberen het antwoord op die vraag te vinden in de wereld om ons heen. Maar het is lastig om een bestemming te vinden in een wereld die zo snel verandert en exponentieel complexer aan het worden is, terwijl het vooruitzicht van een stijgende pensioenleeftijd en een terugtrekkende overheid meer druk dan ooit tevoren legt op het vinden van die bestemming. Door de vele, snel veranderende en in aantal toenemende keuzemogelijkheden vindt steeds vaker geen keuze, maar option paralysis plaats in onze grijze massa.

En kun je aan zo’n zoektocht beginnen zonder te weten wie je zelf bent — wist jij al wie je was en wie je wilt worden toen je op 15-jarige leeftijd een profielkeuze maakte op de middelbare school – en is de zoektocht naar onszelf niet wat ons leven betekenis geeft?

Een steeds complexer wordende doolhof die op ieder moment van indeling verandert belooft niets anders dan verdwalen. Misschien moeten we die grote levenszoektocht naar ambitie staken, en het proberen veel dichter bij onszelf te zoeken en het thema van vandaag wel anders interpreteren: misschien gaat appetite vóór(af aan) ambitie (appetite FOR ambition). Misschien volgen ambities vanzelf, als je er in slaagt om iedere dag te vullen met dat wat je een vurig levensverlangen geeft, gepassioneerd te werk laat gaan en de nacht geen afsluiting van gisteren is, maar een noodzakelijk moment van rust en bezinning om de volgende dag weer verder te gaan.

Het was nooit mijn ambitie om ondernemer te worden of me dagelijks bezig te gaan houden met technologie. Om docent te worden op de universiteit, of ceo’s en ministers te adviseren. Alles wat ik doe en tot nu toe heb gedaan, is het gevolg van twee ervaringen uit mijn leven. Het zijn van die ervaringen die beslissend kunnen zijn voor de rest van je leven, heb je al ontdekt welke ervaringen dat bij jou zijn?

In de jaren negentig, tijdens de Balkanoorlog in Joegoslavië, wist mijn vader – van jongs af aan bezig met radio’s – via de radio vanuit Nederland contact te leggen met het via telecommunicatiekabels onbereikbare land in oorlogstoestand. We hadden in Amsterdam iedere avond gezinnen over de vloer die wilden weten of hun familie aldaar nog in leven was, op vrije voeten was of verkeerde in gevangenschap. Mijn vader legde contact met oud-studievrienden –ook in het bezit van een radio– en wist zo via hun in sommige gevallen uitsluitsel te geven, vaak waren dat –gelukkig–, min of meer, positieve berichten. 

Dat vond ik zo mooi: technologie, die van zulke grote waarde kon zijn in die mensen hun leven. De interactie tussen technologieën en de samenleving, daar wilde ik meer mee.

Tegen het einde van de Balkanoorlog besloot ik, toen ik twaalf was, zonder doel of ambitie maar vanuit mijn nieuwsgierigheid en het verlangen naar meer, vrijwilligerswerk te gaan doen bij Het Net, een van de eerste commerciële internetproviders in Nederland. Iedereen verklaarde me voor gek: je gaat toch niet vrijwillig werken voor een commercieel bedrijf? Maar echt vrijwillig was het niet: Misschien kreeg ik geen geldelijke vergoeding voor wat ik deed, maar ik ontmoette de beste programmeurs, concept-ontwikkelaars, grafische vormgevers, communicatiespecialisten, copywriters en andere internetspecialisten van het land. Ze vertelden me de ins and outs van hun werkterrein en we werkten aan een van de meest gave mediaprojecten van de Nederlandse aardbodem: de bouw van het internetplatform rondom het televisieprogramma Big Brother. Ze maakten me ongelofelijk enthousiast, deelden hun grootste geheimen en trucs, lieten me kleine opdrachten uitvoeren, en zo raakte ik bekend met en gegrepen door de materie. En ik leerde onwijs veel.

Het snijvlak van technologie en samenleving kwam tot leven, en ik ontdekte  dat geld een slechte beloning is voor werk: de beste beloning voor werk, is het werk zelf. En het geld dat je er voor ontvangt – niet te weinig maar ook niet te veel – moet een afspiegeling zijn van de waarde die je levert, maar niet de reden om het werk te doen. Geld is alleen een middel in de vorm van munten, papier en enen en nullen — maar heeft an sich geen waarde.

Maar het gaat niet om mij. Mijn verhaal is slechts illustratief voor de zoektocht naar antwoorden op de grote levensvragen die je kunnen helpen het vuur in jou tot leven te wekken, en te ontdekken waar jouw grote passie en ambities liggen: wat maakt jou gelukkig? Wat vind je interessant? Aan welk onderwerp, verschijnsel of binnen welke branche wil je je leven doorbrengen? Wat brengt het vuur in jou zo aan het branden, dat je misschien wel de rest van je leven er aan wilt wijden?

Die vragen zijn alleen met overtuiging te beantwoorden op het moment dat je genoeg van de wereld hebt gezien. Jezelf de kans hebt gegeven om kennis te maken met verschillende onderwerpen, en in verschillende omgevingen te ervaren hoe het is om daar te zijn en te werken. Misschien begint appetite for ambition niet met het stellen van doelen, maar is het resultaat van appetite wel het vinden van ambities. Hopelijk zie je de universiteit, en beter nog: het leven als geheel, als een gigantische snoepwinkel, en je studietijd als een kans om andere snoepwinkels te bezoeken.

Ook de mensen die je op de universiteit ontmoet, niet alleen mede-studenten maar ook hoogleraren, ander academisch en ondersteunend personeel maar ook gasten, kunnen je helpen je honger te voeden en je ambitie scherper te krijgen. Luister goed naar elkaar, en neem de tijd om uitvoerig en onderbouwd op elkaar te reageren.

Maar we zijn van nature beperkt. We hebben bij onze geboorte en in onze opvoeding bepaalde eigenschappen en capaciteiten meegekregen, en daar waar sportscholen op iedere hoek van de straat adverteren met een beter, gezonder lichaam, is er weinig commerciële waarde te behalen met het adverteren voor een ‘Brainschool’, terwijl we onze hersenen wel degelijk heel erg veel kunnen bijleren. Niet alleen tot je 24e levensjaar, tot wanneer je hersenen nog volop in ontwikkeling zijn, maar ook daarna. Als je geheugen, denksnelheid, leessnelheid, analytisch vermogen, algemene kennis over de wereld of juist specifieke ontwikkelingen in die wereld, of een gebrek aan die zaken, in de weg staan tussen jouw appetite en ambitie, leg je er dan niet bij neer. Er zijn bibliotheken vol geschreven over de werking van onze hersenen en het is zo jammer als die kennis onbenut blijft. Je kunt niet alleen spiermassa maar ook grijze massa kweken. Helemaal als je nog jong bent.

En dan is er nog iets. Je zult op tal van momenten aanlopen tegen beperkingen van het systeem waar we in zitten, verpakt met wetten en regels en uitgevoerd door mensen die daarvoor worden betaald. Ik besloot op 17-jarige leeftijd mijn middelbare school af te breken om me enkele jaren te richten op het uitbouwen van mijn eerste bedrijf, toen ik op 20-jarige leeftijd merkte steeds minder energie te hebben voor de dingen die ik wilde doen. Wat ik miste was de uitdaging en structuur van buitenaf, ik wilde (weer) gaan studeren. Maar het colloquium doctum-examen, het toelatingsexamen tot de universiteit voor hen die hun middelbare school niet hebben gevolgd of afgemaakt, is slechts toegankelijk vanaf je 21e levensjaar. Als zoiets je overkomt moet je je niet laten afschrikken, maar zoeken naar alternatieven: ik schreef me na het behalen van het examen, voor de drie maanden waarin ik  de 21-jaar nog niet had bereikt, in voor het ‘contractonderwijs’ – wat normaal bedoeld is voor mensen uit het bedrijfsleven.

Regels zijn er voor de massa, de uitzondering is er voor jou.

En behalve dat het actief ontwikkelen van je soft skills en proberen beperkingen van het systeem te omzeilen leuk is, als het lukt fijn is en je zal helpen je ambities sneller en met minder moeite te verwezenlijken, is er nog een andere reden waarom dat belangrijk is en belangrijker is dan ooit.

Mijn rede begon ik met de waarneming dat appetite for ambition een tricky keuze is voor een thema, en dat heeft niet alleen te maken met de twee prachtige, diepe woorden met een complexe afhankelijkheidsrelatie met de toekomst, maar ook met het feit dat het een bijzonder optimistisch thema is in een tijd waarin ‘crisis’ de afgelopen jaren de ’trending topic’ was in alle media. Is het wel verstandig om met z’n allen hongerig te zijn naar ambitie in een tijd die zich lijkt te kenmerken door schaarste, krimp en politiek-economische malaise?

Het woord ‘crisis’, ontleend aan Latijn crisis ‘beslissing, beslissende ommekeer’, is oorspronkelijk een woord uit de vaktaal van de medicijnen dat  het hoogtepunt en het beslissende stadium van een ziekte aanduidde. Het woord dat dus vertaald kan worden als ‘keerpunt’, wordt nu al zeven jaar gebruikt om de status quo aan te geven. Een crisis kan niet zeven jaar duren. 

Daarnaast zijn er temidden deze economische maleise tal van bedrijven opgestaan die het bijzonder goed en al lange tijd goed doen: Apple, Google, Facebook, Youtube, Waze. Aan al deze bedrijven stonden toen ze werden opgericht twintigers aan het roer, mensen van jullie generatie of voor de staf: mensen van de generatie van jullie studenten, die technologisch gedreven organisaties hebben neergezet die het vanuit het perspectief van de éminence grise bijzonder goed doen en blijven doen, sterker nog, die het beter doen dan de bestaande, oude bedrijven en dat niet alleen: hun markt binnen te dringen en nieuwe, verstorende innovaties en business modellen te introduceren. Stuk voor stuk bedrijven van gisteren die niet in staat zijn gebleken de nieuwe realiteit te bedienen van waarde, maar vanwege hun complexe en logge structuur te langzaam veranderden. Zou het misschien kunnen zijn dat er zeven jaar geleden sprake was van een keerpunt, en dat we in de jaren die volgden langzaam een nieuwe realiteit zijn binnengedrongen?

Eén bedrijf en diens oprichter in het bijzonder verdient de aandacht: Apple, het bedrijf met twee keer meer cash op de bank dan de Amerikaanse overheid, en een bedrijf dat de markt van mp3-spelers, mobiele telefoons, computers, muziekindustrie, filmmarkt, boekenmarkt, en tabletmarkt heeft verstoord of opnieuw heeft uitgevonden. Een bedrijf dat een nieuwe norm heeft geïntroduceerd voor verpakkingen van producten en lean and mean-marketing nieuwe betekenis heeft gegeven. En Jobs, die helaas niet meer is, laat zien dat ambitie begint met hongerigheid: zijn hele leven lang was hij nieuwsgierig, kritisch, eigenwijs; hij had een eigen opvatting over de meeste zaken. Het doel dat hij wilde bereiken bevond zich altijd in het moment waarop hij leefde, en al die momenten tezamen maakten hem één van de meest ambitieuze ondernemers ter wereld. Tot aan ieder knopje van ieder door Apple ontwikkeld apparaat aan toe.

Hij genoot er ook van, getuige van de grappen en grollen die hij uithaalde en waar hij beroemd en berucht om was, soms – en dat is niet voor herhaling vatbaar – met explosieve gevolgen. En dat het belangrijker is dan ooit om als ingenieur samen te werken met experts vanuit andere disciplines, of beter nog, er voor te zorgen dat je ook buiten het sec technische veld kennis en ervaring opdoet – iets wat binnen het nieuwe curriculum van jullie universiteit makkelijker is dan ooit tevoren. Zaken als business modellen, marketing, ondernemerschap, het recht – nooit eerder waren ze zo onlosmakelijk verbonden met het werk van de ingenieur.

En ook als je geen ondernemer wordt, niet bij een innovatief speedbootje maar een richtingvaste olietanker terecht komt: jullie zijn keihard nodig in de transformatie naar de nieuwe wereld. Ingenieurs nieuwe stijl.

Wat houdt je tegen? 

Dit is het moment waarop techniek en technologie een grotere rol speelt dan ooit tevoren. Niet ter aanvulling op analoge processen. Niet ter vervanging van analoge processen (een computerdatabank in plaats van een kaartenbak). Niet om mee te communiceren (een wiskundesom invoeren en een antwoord krijgen), niet om via te communiceren (gsm, Facebook), maar als ultieme antwoord op deze complexer dan ooit geworden samenleving waarin we in 150 jaar tijd gegroeid zijn van 1 naar 7 miljard mensen, waarin taalbarrières worden beslecht met brillen met microfoons en camera’s, de voedselvraag in de toekomst met 100% toe gaat nemen, er grote uitdagingen zijn op de arbeidsmarkt: van werkloosheid tot een arbeidstekort, de bezuinigingsrondes van onze en andere overheden nog lang niet voorbij lijken te zijn. De vergrijzing, de toenemende uitdagingen op het gebied van zorg en het grondstoffentekort, en zo kan ik nog wel even doorgaan. De uitdagingen van de samenleving zijn complexer dan ooit, net als de antwoorden, net als de impact. 

We leven in een tijdperk waar je van grotere waarde kunt zijn dan ooit tevoren, terwijl het uitdagender is dan ooit om dat te bereiken: je hebt meer kennis nodig, moet vaker experimenteren dan ooit eerder gezien.

Vandaag is het moment om jullie motoren te laten draaien, met open blik en vol nieuwsgierigheid de collegebanken te bevolken. En wat ga je doen? Kies je er voor om precies te doen wat er van je gevraagd wordt, nu tijdens je studie, en straks na je studie, of ga je proberen alles uit je studietijd te halen? Kies je voor de bestaande roltrap, of bouw je je eigen vervoersmiddel? 

In het leven zul je altijd twee wegen tegenkomen die je kunt volgen naar het doel van jouw keuze. De eerste weg is makkelijk: hij is vlak, makkelijk begaanbaar, er lopen enorm veel mensen over dat pad en het is verlicht en er staan bordjes waarop staat “kom hiernaartoe”. Daar vind je de massa, waar niks mis mee is. Het tweede pad is een donker pad, waar weinig mensen lopen, weinig over bekend is, er staat zelfs een waarschuwingsbord “loop hier niet naartoe” en het is een pad waar geen kaarten of wegen van beschikbaar zijn.

Het probleem van het eerste pad is dat het niet compleet duidelijk is waar het toe leidt. Je loopt en loopt en loopt en loopt maar er komt niet echt een moment van bevrediging.

Tweede pad is heel steil, moeilijk en lastig, maar als je de top bereikt hebt, ligt opeens de hele wereld aan je voeten.

De crisis ligt al zeven jaar achter ons, nu moeten we werken aan de nieuwe wereld. Een nieuwe wereld creëer je door soms te ontsnappen van de massa en je eigen weg te vinden. Wees creatief. Zoek naar niet eerder gevonden oplossingen. 

Is dat makkelijk? Nee, dat is niet makkelijk. Angst is een overblijfsel van onze evolutie, een relikwie van toen we nog moesten jagen op dieren in het bos en grote gevaren zich op ieder willekeurig moment konden verwezenlijken. Angst is hoe onze over-over-grootouders overleefden en ons hebben gebracht tot hier. Dat betekent niet dat angst nog steeds waardevol is.

Maar al te vaak houdt angst ons weg van onze ambities, maar we maken elkaar óók bang: weet je zeker dat je een eigen bedrijf wilt starten? Ben je niet bang voor de Belastingdienst? Hoe kom je aan je eerste verdiensten? En de risico’s dan? Weet je zeker dat je wilt stoppen met je middelbare school? Ik heb al deze vragen op me afgekregen. En ja, ik was bang. Nee, ik stond niet stevig in mijn schoenen. Ja, er waren risico’s aan verbonden en nee, niet alles ging zoals gepland — voor veel dingen had ik niet eens een plan. 

Wanneer we ons angstig voelen, stressvolle gevoelens ervaren die ons weg houden van wat we graag willen bereiken, vindt er een fysieke reactie plaats in ons lichaam. Het bloed stroomt van je hoofd naar je benen en voeten en bereidt je voor op de snelste sprint die je ooit in je leven hebt genomen — en zorgt er voor dat gedachten die je er van zouden kunnen weerhouden onvoldoende zuurstof krijgen. Alles wordt vaag. En daarom: wees voorzichtig, maar vermijd angst.

En door te doen en te proberen kun je niet echt falen. Ambitie is nooit een geschreven plan, het is een complex geheel van opties en beslissingen in je onvoorspelbare dagelijkse leven. Je kunt het makkelijker en aangenamer maken door het samen te doen, elkaar te steunen, een mentor te zoeken. Gebruik te maken van de kennis, inzichten en het netwerken van de academische staf, en als dat nodig is hulp te vragen van buitenaf. De wereld staat met open armen op jullie te wachten.

Maar er is nog één onderwerp waar ik kort wat woorden op moet wijden. Helaas is er een onstuitbaar verlangen aanwezig bij hen met controle en macht, om technologie op de verkeerde manier te gebruiken. De laatste weken lazen we grote onthullingen in The Guardian en andere kranten, naar buiten gekomen dankzij Edward Snowden, over de massale ongrondwettelijke spionage van de Amerikaanse overheid. Door de evolutie van technologie, die zich in het hart van onze levens is gaan nestelen, zijn ook de ethische vragen die daar bij horen van groter belang dan ooit tevoren. Ook daar ligt een bijzondere taak voor jullie.

Je bent hier niet voor de universiteit. De universiteit is hier voor de wetenschap en voor de samenleving. En samen met die veranderende, uitdagende samenleving,, professors en mede-studenten en een gezonde dosis appetite én ambition, zal je in staat zijn om een cruciale rol te gaan spelen in de samenleving. De universiteit zal je leven veranderen, en alleen jij bepaalt in welke mate. Maar misschien nog wel belangrijker: je hebt de eenmalige kans om je rugzal te vullen met kennis, inzichten, een grote netwerk en nieuwe vrienden: alles wat je nodig hebt om permanent je plek te vinden in de samenleving, en om van waarde te leren zijn voor de levens van vele, vele mensen.

De wereld ligt aan jullie voeten en de universiteit staat voor je klaar. Het belooft een geweldige maaltijd te worden. Veel plezier, nieuwsgierigheid en ambitie toegewenst in jullie studietijd, maar vooral:

bon appetit!