Het debat dat sinds de onthullingen van Edward Snowden wordt gevoerd over staatssurveillance en massaspionage, zou óók moeten gaan over kapitalisme, aldus Evgeny Morozov eind vorig jaar in the Financial Times. Want data zijn het nieuwe geld aan het worden. Maar data vervangen geld helemaal niet en het debat zou niet moeten gaan over kapitalisme.

Geld, een ruilmiddel, wordt niet minder gebruikt sinds de komst van het internet en haar ‘datagraaiers’ zoals Google en Facebook, integendeel. Data kunnen geld helemaal niet vervangen, want data an sich hebben geen waarde. De waarde ontstaat na het winnen, het koppelen, analyseren en toepassen — in die zin hebben data meer weg van olie dan geld.

Daarnaast houden steeds meer bedrijven zich succesvol bezig met het winnen en raffineren van digitale olie, met als gevolg: dezelfde (privé-)informatie in steeds meer databanken. Het is een dataparadox. Want hoe meer data in de wereld, hoe minder waarde je er uit kunt halen. Zo bezien zijn data beter te vergelijken met een aandeel op de beurs dan met geld: hoe meer aandelen, des te kleiner de individuele waarde.

Maar het feit dat data geld niet kunnen vervangen is niet de reden waarom het surveillancedebat niet zou moeten gaan over kapitalisme. Het debat zou niet over kapitalisme moeten gaan, omdat kapitalisme geen noodzakelijke voorwaarde is voor een surveillancestaat. Ook binnen andere economische en politieke systemen vindt massaspionage door machthebbers plaats.

Ook weten we dankzij Snowden dat het (vrijwillig) afstaan van privé-informatie aan platforms als Google hier geen noodzakelijke voorwaarde voor is. Ook zonder smartphone of laptop, dankzij miljoenen sensoren waar de aarde en ruimte mee volhangen, gekoppeld aan spraak-, gezichts- en andere herkenningssystemen, kom je uiteindelijk vanzelf identificeerbaar in de surveillancestaat terecht.

Toch heeft Morozov gelijk als hij zegt dat het debat dat Snowden ons heeft gebracht zich te veel beperkt. We zouden het moeten hebben over de échte oorzaak van deze ongelegitimeerde verregaande massaspionage waar de NSA zich schuldig aan maakt: het verval van het democratisch systeem. Met als gevolg: overheden die óns willen controleren, maar door een gebrek aan checks en balances in toenemende mate zelf niet te controleren zijn. Met als gevolg dat we de vrijheid verliezen om te denken wat we willen denken, te zeggen wat we willen zeggen en te zijn wie we willen zijn. Zonder daar ooit voor te hebben gekozen. En zonder te weten of het effectief is. Maar een debat over het kapitalisme gaat ons daar niet van redden.

Dit opiniestuk vertaalde ik op verzoek van NRC Handelsblad en werd oorgespronkelijk in het Engels geschreven voor de Financial Times: The Snowden saga shows a radical shift in democracy.